het verscheurde Mortsel

In het jaarboek 2022 van de Heemkundige Kring Mortsel heb ik een artikel geschreven over de politieke geschiedenis van Mortsel, een eerste deel van 1938 tot 1988. Voor onze site heb ik de passages herwerkt die betrekking hebben op het bombardement en de gevolgen daarvan voor de lokale bestuurders. Het geeft een andere blik op de gebeurtenissen van toen. Het volledige artikel staat in het jaarboek 2022 van de Heemkundige Kring Mortsel en is te koop voor 29,50 euro bij De Boekuil en Standaard Boekhandel in Mortsel.

Ook Gazet van Antwerpen had aandacht voor dit bijzondere hoofdstuk uit de Mortselse geschiedenis, lees meer via deze link.

het oorlogscollege

Aan de vooravond van Wereldoorlog Twee moesten de Mortselaars op 9 oktober 1938 naar de stembus voor de gemeenteraadsverkiezingen. Zoals in een honderdtal andere Vlaamse gemeenten en steden kwam een gemeenschappelijk lijst ‘Vlaamse Concentratie’ op van de Katholieke Partij en de Vlaams-nationalisten van het VNV (dat openlijk sympathiseerde met het Nazi-Duitsland van Hitler). Er was ook een lijst Rex van die andere Hitler-adept, Leon Degrelle. En zelfs de communisten deden mee in Mortsel. Die Vlaamse Concentratielijst zorgde voor verdeeldheid in het katholieke kamp. Arthur Lamens, directeur van de Antwerpse Mout- en Maalderijen (toen in de Molenstraat), was tegen de samenwerking met het VNV en kwam met een aparte christelijke middenstandslijst Gemeentebelangen. Lamens zou na de oorlog in 1947 burgemeester worden. Het enige verkiezingspamflet dat we terugvonden was van de liberalen: ‘de éénige partij die zich schrap zet tegen alle Nazi’s en hunne verkapte volgelingen.’

De uitslag:

Vlaamse Concentratie 44,4%
Liberalen 20,6%
Gemeentebelangen 15,0%
Socialisten 12,2%
Rex 5,1%
Communisten 1,4 %

Vlaamse Concentratie met kopman John Juchem behaalde een klinkende overwinning. John had het tuinbouwbedrijf Flora naast het station Oude-God van zijn vader overgenomen en was heel actief binnen de katholieke partij. Op 3 januari 1939 kwam burgemeester Juchem aan de macht. Hij vormde een college met 2 andere katholieken Frans Kloeck en Alfons Craenhals en met VNV’er Louis De Vos. Zijn eerste jaar als burgemeester werd meteen een bewogen jaar want op 1 september veroverde Hitler Polen en verklaarden Frankrijk en Groot-Brittannië de oorlog aan Duitsland. De wereldoorlog begon voluit op 10 mei 1940 toen Hitler onaangekondigd België binnenviel. Mortsel deelde meteen in de klappen. In de nacht van 9 op 10 mei voerden vanaf 4.30u. 36 Duitse bommenwerpers een raid uit op de luchthaven van Deurne met desastreuze gevolgen in de wijde omgeving. In totaal lieten die eerste oorlogsnachtnacht zo’n 30 mensen in Mortsel het leven.

Vanaf 1 januari 1942 mocht het Mortselse schepencollege al meteen inpakken. Mortsel werd dan een district van Groot-Antwerpen, een fusie die werd doorgedrukt door de Duitse bezetter met goedkeuring van Leo Delwaide, oorlogsburgemeester van Antwerpen. Goed anderhalf jaar later, op 5 april 1943 bombardeerden geallieerde vliegtuigen de Duitse vliegtuigenfabriek Erla in Mortsel, het zwaarste bombardement ooit in België. Als gevolg van de fusie nam burgemeester Delwaide de leiding op zich om de doden te begraven, de slachtoffers te helpen en de grootste noden te lenigen. Een belangrijke rol bij de organisatie daarvan was weggelegd voor de politiecommissaris van Mortsel August De Weerdt die zijn taak heel ernstig nam. De rol van De Weerdt vormde na de oorlog een splijtzwam binnen de katholieke partij, de christendemocraten.

Na de bevrijding in september 1944 werd Mortsel opnieuw een zelfstandige gemeente en werd schepen Frans Kloeck aangesteld als waarnemend burgemeester. De vorige burgemeester Juchem en schepen De Vos werden door de gouverneur geschorst en vervallen verklaard van hun mandaat omwille van hun oorlogsverleden. Louis De Vos, VNV’er en officier van de Zwarte Brigade (militie van het VNV) was voortvluchtig en werd in 1947 veroordeeld door de krijgsraad van Antwerpen tot 12 jaar hechtenis. John Juchem werd op 29 december 1944 opgepakt en op 27 november 1946 veroordeeld door de krijgsraad van Antwerpen tot 6 maanden gevangenisstraf, een geldboete van 90.000 Belgische Franken en een levenslange ontzetting uit zijn rechten. Het vonnis luidde: ‘…hulp verschaft aan de vijanden van de staat, misdaden gepleegd tegen België en de werking bevorderd van het VNV dat de vernietiging nastreefde van België’. Juchem die bedlegerig was overleed op 29 maart 1947, 66 jaar oud. Kort daarna ging zijn tuinbouwbedrijf in vereffening en werden de gronden verkaveld. In Mortsel herinneren de Floralaan en het John Juchem-wandelpad nog aan hem.

Intrigerend detail: burgemeester John Juchem werd wel veroordeeld, burgemeester Leo Delwaide werd geen strobreed in de weg gelegd integendeel, de CVP viste hem na de oorlog probleemloos op als havenschepen. Tot door recent historisch onderzoek zijn dubieuze rol aan het licht kwam, onder andere bij de razzia’s op de joden in 1942.

de naweeën

Na de bevrijding kon Frans Kloeck op 2 juni 1945 officieel de eed afleggen als burgemeester tot aan de volgende gemeenteraadsverkiezingen die plaatsvonden op 24 november 1946. De oude vooroorlogse Katholieke Partij had zichzelf herdoopt tot CVP, Christelijke Volks Partij en die haalde in Mortsel (zoals bijna in heel Vlaanderen) een absolute meerderheid. De lijst werd aangevoerd door uittredend burgemeester Kloeck. Op de 3de plaats stond Arthur Lamens, die bij de vorige verkiezing van 1938 nog met een aparte lijst Gemeentebelangen was opgekomen. Pijnlijke kwestie was dat Lamens de meeste voorkeurstemmen haalde (718) tegenover slechts 540 voor Kloeck. Hij moest zijn sjerp afstaan aan Lamens.

Van het vroegere oorlogscollege bleef alleen Frans Kloeck nog over. Politiecommissaris August De Weerdt was geschorst in afwachting van een gerechtelijke uitspraak over zijn rol tijdens de oorlog. De broer van Frans Kloeck, die ook August heette, was adjunct-commissaris en volgde De Weerdt op als commissaris. Uiteindelijk legde het krijgsgerecht De Weerdt niets ten laste. Hij wilde eerherstel en terugkeren als politiecommissaris maar de gemeenteraad stemde tegen. Die kwestie bracht De Weerdt lijnrecht tegenover Kloeck. Dat hield De Weerdt echter niet tegen om toch actief te worden binnen de CVP waardoor 2 kampen ontstonden die mekaar hardnekkig bestreden.

Zes jaar later, bij de verkiezingen van 1952 werd de CVP lijst getrokken door uittredend burgemeester Lamens met op de 2de plaats uittredend schepen Kloeck. Zijn aartsrivaal August De Weerdt stond op plaats 9. Opnieuw haalde de CVP een absolute meerderheid, maar de voorkeurstemmen zorgden andermaal voor een grote verassing: Lamens kreeg de meeste voorkeurstemmen 1686, gevolgd door De Weerdt 1436 en pas dan Kloeck met 1006. De Weerdt werd in het college opgenomen als eerste schepen naast Kloeck en anderen. Hij bleef dat zes jaar tot de volgende gemeenteraadsverkiezingen van 1958 waar de CVP met 70% van de stemmen haar hoogste score ooit bereikte. Het plan was om het succesvolle uittredend college te laten voortwerken toen zich een dramatische wending voordeed.

Amper een maand na de verkiezingen overleed Arthur Lamens onverwacht. De Weerdt werd burgemeester tot de installatie van een nieuw college begin januari 1959. Omdat hij de meeste voorkeurstemmen had ging De Weerdt ervan uit dat hij burgemeester zou blijven. Maar daar hadden Kloeck en zijn aanhangers een stokje voor gestoken. Op een tumultueuze partijvergadering werd Frans Kloeck aangewezen als nieuwe burgemeester en moest De Weerdt het onderspit delven. Hij verzette zich met steun van de CVP tegen de coup van Kloeck maar dat leverde niets op. De Weerdt belandde als gewoon raadslid in de gemeenteraad van Mortsel.

Die diepe verdeeldheid was aanleiding voor een complete breuk die aan het licht kwam in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 1958. Kloeck kwam met een scheurlijst Katholiek Vrij Mortsel kortweg KVM. De CVP lijst werd getrokken door Constant Amssoms (latere burgemeester), August De Weerdt deed andermaal mee. Wanneer Kloeck na de verkiezingen een college vormde met de Volksunie, trok een ontgoochelde De Weerdt na 12 jaar de deur van de raadszaal definitief dicht. De vete tussen die twee had dan twintig jaar geduurd van 1938 tot 1958.

Marc Van de Looverbosch